ՀՅԴ Արեւմտեան Ամերիկայի Կենտրոնական Կոմիտէն Առաջին Հանրապետութեան 100ամեակը Կը Նշի Գիտաժողովի Անցկացմամբ
ՍՏԵՓԱՆ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ
ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Պրոֆեսոր Աստուրեան, 2018թ.ին, Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան 100 ամեակին նուիրուած տարբեր ձեռնարկներ են նախատեսուած աշխարհի տարբեր երկրներում: Հայաստանում եւ Սփիւռքի տարբեր համայնքներում հարիւրամեակին նուիրուած միջոցառումները ի՞նչ կարեւորութիւն ունեն:
ԴՈԿՏ. ՍՏԵՓԱՆ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ.- Յստակ է, որ առանց առաջին հանրապետութեան ո՛չ խորհրդային Հայաստանը կը լինէր, եւ ո՛չ էլ ներկայ հանրապետութիւնը գոյութիւն կ՛ունենար: Բնական է նաեւ, որ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը, որ կարեւոր դերակատարութիւն է ունեցել այդ օրերին, ցանկանում է իւրովի տօնել առիթը:
ՀՅԴ Կենտրոնական կոմիտէի նախաձեռնած «Հայկական պետականութեան վերականգնում» խորագրով գիտաժողովի, ինչպէս նաեւ տարբեր երկրներում եւս նախատեսուած գիտաժողովների նպատակը միայն 100 ամեակ ոգեկոչել չէ, այլ նաեւ՝ քննել առաջին հանրապետութեան պատմութիւնը:
Պաղ պատերազմի ժամանակ, առաջին հանրապետութեան նշանակութիւնը դարձել էր խնդրոյ առարկայ բազմաթիւ կուսակցութիւնների միջեւ:
Խորհրդային Միութիւնում այն, այսպէս կոչուած, բուրժուա-իմպերիալիստական հանրապետութիւն էր համարւում, եւ ամբողջ մի պատմագրութիւն ստեղծուեց՝ նշելով, որ աղէտալի պետութիւն էր: Հայկական կուսակցութիւններն էլ, ՀՅԴից բացի, կա՛մ հանրապետութեան ստեղծումը կ՛անտեսէին, կա՛մ էլ կ՛արհամարհէին այն:
Խորհրդային Միութեան փլուզումից քսանեօթ տարի անց, յոյս ունեմ, որ անաչառ եւ քննական զեկոյցներ կը տրուեն, որոնք նիւթ կը տան մտածելու: Պատմութիւնը, եթէ պիտի ուսումնասիրուի կոթողներ ստեղծելու, կամ պարզապէս տուեալներ հաւաքելու նպատակով, գուցէ հետաքրքիր է, բայց բովանդակութեամբ անօգուտ է: Եթէ պատմութեան ուսումնասիրութիւնից դասեր չքաղենք՝ այդ պարագայում պատմագրութեան գործը կը վերածուի պարզ տեխնիկական աշխատանքի, որի օգուտը շատ մեծ չի լինի:
ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Արդեօք Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան մասին բաւարար գրականութիւն եւ նիւթեր կա՞ն, եւ այս առումով, առաջիկայում նախատեսուած գիտաժողովները ի՞նչ նշանակութիւն կարող են ունենալ:
ՍՏԵՓԱՆ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ.- Առաջին Հանրապետութեան պատմագրութիւնը շատ սահմանափակ է: Անշուշտ, խոշորագոյն աշխատութիւններից են Սիմոն Վրացեանի եւ Ռիչըրդ Յովհաննէսեանի գրքերը: Կայ նաեւ մի ամփոփ գիրք գրուած ֆրանսահայ պրոֆեսոր Անահիտ Տէր Մինասեանի կողմից: Նշեմ նաեւ «Եէլ» համալսարանի պրոֆեսոր Ֆիրուզ Կազեմզադէի, Աֆանասեանի, գերմանացի մի քանի հեղինակների աշխատութիւնների մասին, որոնք սակայն ընդհանուր անդրադառնում են 1918-21թթ.ի Հարաւային Կովկասին եւ երեք հանրապետութիւններին:
Դրանցում հիմնական կենտրոնացումն արտաքին հարցերի վրայ է՝ պատերազմի, միջէթնիկական բախումների, միջազգային քաղաքականութեան եւ տարածաշրջանի վրայ դրանց ազդեցութեան, եւ անդրադարձ չկայ երեք հանրապետութիւնների ներքին իրավիճակին: Ամփոփելով, նշեմ, որ ընդհանուր առմամբ բազմակողմանի ուսումնասիրութիւններ չկան Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան մասին, օրինակ՝ տնտեսութեան, ժողովրդի վիճակի, կամ՝ ապաստանեալների, եւ կամ բացի ՀՅԴից, այլ կուսակցութիւնների գործողութիւնների մասին:
Յուսով եմ, որ 2018թ.ին նախատեսուած մեր եւ այլ գիտաժողովների ընթացքում առաջին հանրապետութեան կարեւորութիւնը նոր հայեացքով քննուի, եւ ընդհանրապէս՝ նոր սերնդի պատմաբաններն աւելի լայն հարցերի շուրջ կը կենտրոնանան:
ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Գիտաժողովի ընթացքում հնարաւո՞ր է, որ զուգահեռներ անցկացուեն առաջին եւ ներկայ հանրապետութիւնների միջեւ՝ նաեւ դիտարկելու, անդրադարձ լինելո՞ւ է մեր անցեալի յաջողութիւններին ու ձախողումներին:
ՍՏԵՓԱՆ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ.- Կան բազմաթիւ դասեր, որ կարելի է քաղել Առաջին Հանրապետութեան պատմութիւնից, եթէ քննական հայեացքով դիտարկենք, եւ բազմաթիւ օրինակներ կան, որոնցից ներկայացնեմ մէկ-երկուսը: Օրինակ, հետաքրքրական է, որ առաջին Հանրապետութիւնը ստեղծուեց, երբ ոչ ոք չէր սպասում: Հիմնադրուեց, որովհետեւ ռուսական յեղափոխութեան հետեւանքով քաղաքական դատարկութիւն էր առաջացել, եւ կովկասի ժողովուրդները պէտք է որոշէին, թէ ինչ պէտք է անեն: Վրացիներն ու ադրբեջանցիները անկախութիւն հռչակեցին, եւ մնացին հայերը, որ հաշուի առնելով այդ օրերին տիրող աղէտալի վիճակը ո՛չ պատրաստ էին, եւ ո՛չ էլ փափաքում էին հանրապետութիւն հռչակել: Հայերը վերջինը եղան, եւ յայտարարեցին հանրապետութեան ստեղծման մասին, երբ հայ ղեկավարութեան մեծամասնութիւնը Հայաստանում չէր, այլ՝ Թբիլիսիում: Այն միտքը, որ պետութիւնները ստեղծւում են երբեմն, երբ այսպէս կոչուած, «իշխանութա՛ն դատարկութիւն» կայ (power vacuum), նաեւ մասամբ կարելի է գործածել ներկայ հանրապետութեան պարագայում, որը հիմնադրուեց Խորհրդային Միութեան փլուզման հետեւանքով: Այդ անգամ էլ մեր ժողովուրդը պատրաստ չէր՝ հակառակ կայացած հանրահաւաքների, եւ ղեկավարութիւնը, որ 90ականների սկզբին հանրապետութեան ղեկը ձեռքն առաւ՝ բնաւ քաղաքական, կամ դիւանագիտական պատրաստուածութիւն չունէր:
Երկրորդը, որ կը ցանկանայի նշել, այն է, որ այդ տարիներին Կովկասի ողջ տարածքում, բայց յատկապէս այն շրջաններում, որ վերջում կոչուեց Ադրբեջան, էթնիկ զտման բազմաթիւ դէպքեր եղան՝ հարիւր հազարաւոր հայեր կային Ադրբեջանում, որ դուրս հանուեցին, եւ անշու՛շտ Ղարաբաղի խնդրի արմատներից մէկն էլ դա կարելի է նկատել:
ՆԱՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ.- Արդեօք կարելի՞ է Հայաստանի առաջին Հանրապետութիւնը կոչել Դաշնակցութեան հանրապետութիւն:
ՍՏԵՓԱՆ ԱՍՏՈՒՐԵԱՆ.- Եթէ պետական մտածողութեան տէր լինենք, Հայաստանի առաջին Հանրապետութիւնը ամբո՛ղջ հայութեան հանրապետութիւնը կը նկատենք, ինչպէս որ ներկայ հանրապետութիւնը ո՛չ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի, ո՛չ էլ ՀՀՇի հանրապետութիւնն եմ նկատում, այլ այն հարիւր հազարաւոր հայորդիներին, որոնք մասսայական ցոյցերի մասնակցեցին: Սա չի նշանակում, որ Դաշնակցութիւնը գլխաւոր դերակատարութիւն չունեցաւ 1918ից 1920ը, բայց պէտք է յիշենք, որ ազատ ընտրութիւն տեղի ունեցաւ եւ հայ ժողովո՛ւրդն է, որ հսկայական մեծամասնութեամբ ՀՅԴին վստահեց: Նաեւ չեմ կարծում, որ զօրավար Նազարբէկեանը, գնդապետ եւ յետոյ՝ զօրավար Սիլիկեանը, որոնք Սարդարապատի յաղթանակով ամփոփուած բազմաթիւ ճակատների վրայ կարեւոր դերակատարութիւն ունեցան, ինչպէս նաեւ՝ այն հազարաւոր հայորդիները, որոնք կեանքերնին զոհեցին 1918ից 1920թթ.ի շրջանում, բոլորը դաշնակցական էին: Ատենը եկած է, որ առաջին Հանրապետութեան ստեղծումը ոգեկոչուի ամբո՛ղջ հայութեան կողմից: Եկած է ժամանակը, որ նրա հանդէպ անցեալի ժխտական կեցուածքներն անհետանան եւ վերջապէս, այո՛, որ այդ հանրապետութեան ընթացքին Դաշնակցութեան կատարած կարեւոր դերը, հակառակ նրան, որ այդ հանրապետութիւնը սովետականացաւ բոլշեւիկ-քեմալական համագործակցութեան պատճառով՝ ընդունուի ամբո՛ղջ հայութեան կողմից: Յոյսով եմ որ հայ ժողովուրդը կ՛ունենայ միացեալ պատմագրութիւն, որովհետեւ առանց անոր եւ առանց իրականութեան ընդունման, տեղ չի հասնիր: